برخلاف آزمایش‌های تصویربرداری که «ساختمان» مغز را نشان می‌دهند، آزمایش‌های الکتروفیزیولوژی به ما در مورد «عملکرد» و فعالیت الکتریکی سیستم عصبی اطلاعات می‌دهند. این آزمایش‌ها مانند یک میکروفون حساس، سیگنال‌های الکتریکی مغز، اعصاب و عضلات را ثبت می‌کنند تا پزشک بتواند الگوی کارکرد آن‌ها را بررسی کند. در ادامه با مهم‌ترین این آزمایش‌ها که ممکن است برای فرزند شما تجویز شود، آشنا می‌شویم.
۱. نوار مغز یا الکتروانسفالوگرافی (EEG)
نوار مغز، فعالیت الکتریکی و امواج مغزی را ثبت می‌کند. این آزمایش، ابزار اصلی برای تشخیص و بررسی انواع تشنج و صرع است. همچنین می‌تواند به شناسایی الگوهای غیرطبیعی مغز که در برخی اختلالات خواب یا پس از آسیب‌های مغزی دیده می‌شود، کمک کند.
انواع رایج نوار مغز
- نوار مغز استاندارد (معمولی): یک ثبت کوتاه (معمولاً ۱۰-۳۰ دقیقه‌ای) از امواج مغزی در حالت بیداری و گاهی خواب‌آلودگی است.
- نوار مغز در خواب: از آنجایی که برخی فعالیت‌های غیرطبیعی مغز فقط در هنگام خواب خود را نشان می‌دهند، ممکن است از شما خواسته شود کودک را با بی‌خوابی شب قبل، برای انجام نوار مغز در حالت خواب آماده کنید.
- مانیتورینگ طولانی‌مدت (LTM): در این حالت، کودک برای یک یا چند روز در بیمارستان بستری شده و به طور مداوم، هم فعالیت مغزی (EEG) و هم رفتار او (با دوربین فیلمبرداری) ثبت می‌شود. این روش برای تشخیص تشنج‌های نادر یا تعیین دقیق نوع آن‌ها بسیار ارزشمند است.
نحوه انجام آزمایش
انجام نوار مغز کاملاً بدون درد است. یک کلاه مخصوص که الکترودهای کوچکی به آن متصل است، روی سر کودک قرار داده می‌شود. گاهی نیز الکترودها با استفاده از یک ژل یا چسب مخصوص به پوست سر متصل می‌شوند. سپس از کودک خواسته می‌شود تا آرام دراز بکشد. در حین آزمایش، ممکن است از کودک خواسته شود کارهای ساده‌ای مانند باز و بسته کردن چشم‌ها یا نفس‌های عمیق و سریع کشیدن را انجام دهد.
به زبان ساده، آزمایش‌های تصویربرداری (MRI) به ما می‌گویند «ساختمان» مغز چگونه است، اما آزمایش‌های الکتروفیزیولوژی (EEG) به ما می‌گویند این ساختمان چگونه «کار» می‌کند. این دو نوع آزمایش، مکمل یکدیگر هستند و تصویری جامع از وضعیت سیستم عصبی ارائه می‌دهند.
۲. نوار عصب و عضله (EMG و NCV)
این دو آزمایش اغلب با هم انجام می‌شوند و به بررسی سلامت اعصاب محیطی (اعصابی که از نخاع به دست‌ها و پاها می‌روند) و عضلات می‌پردازند. این ارزیابی برای تشخیص ضعف‌های عضلانی ناشی از بیماری‌های عصبی (نوروپاتی) یا بیماری‌های خود عضله (میوپاتی) کاربرد دارد. برای درک بهتر، سیستم عصبی-عضلانی را مانند یک سیم‌کشی در نظر بگیرید:
- نوار عصب: سرعت و قدرت انتقال پیام الکتریکی در طول «سیم» (عصب) را اندازه‌گیری می‌کند.
- نوار عضله: واکنش «لامپ» (عضله) به پیام الکتریکی دریافتی را بررسی می‌کند.
نحوه انجام آزمایش:
- برای نوار عصب: الکترودهای سطحی روی پوست و در مسیر یک عصب مشخص قرار داده می‌شوند. سپس یک پالس الکتریکی بسیار ضعیف و کوتاه به عصب داده شده و سرعت رسیدن آن به نقطه دیگر اندازه‌گیری می‌شود. این پالس‌ها ممکن است حس یک گزگز یا پرش خفیف عضلانی ایجاد کنند.
- برای نوار عضله: در این بخش، یک الکترود سوزنی بسیار ظریف (شبیه به سوزن طب سوزنی) به آرامی وارد عضله مورد نظر می‌شود تا فعالیت الکتریکی آن در حالت استراحت و انقباض ثبت گردد.
۳. پتانسیل‌های برانگیخته
در این گروه از آزمایش‌ها، یک حس مشخص (مانند بینایی یا شنوایی) تحریک شده و پاسخ مغز به آن تحریک، از طریق الکترودهای روی سر ثبت می‌شود.
- پتانسیل برانگیخته بینایی (VEP): برای ارزیابی سلامت مسیر بینایی از چشم تا مغز استفاده می‌شود. در این آزمایش، کودک به یک صفحه شطرنجی یا نور چشمک‌زن نگاه می‌کند.
- پاسخ شنوایی ساقه مغز (ABR): همانطور که در بخش شنوایی اشاره شد، این تست برای ارزیابی دقیق مسیر شنوایی از گوش تا ساقه مغز به کار می‌رود.
- یک دفترچه وقایع تهیه کنید: به خصوص برای EEG یا LTM، یادداشت کردن زمان و توصیف دقیق هرگونه حرکت یا رفتار مشکوک به تشنج، اطلاعات بسیار ارزشمندی به پزشک می‌دهد.
- دستورالعمل‌های قبل از آزمایش را دقیقاً اجرا کنید: اگر از شما خواسته شده کودک را ناشتا نگه دارید یا شب قبل او را بیدار نگه دارید، حتماً این کار را انجام دهید.
- موها را تمیز و خشک نگه دارید: در روز انجام EEG، از هیچ‌گونه روغن، ژل یا نرم‌کننده‌ای روی موهای کودک استفاده نکنید تا الکترودها به خوبی متصل شوند.
- کودک را از نظر روانی آماده کنید: به زبانی ساده برای او توضیح دهید که قرار است کلاه یا چند «برچسب» روی سرش گذاشته شود و او باید مانند یک فضانورد آرام دراز بکشد.
- حامی و آرامش‌بخش باشید: حضور شما در اتاق آزمایش و حفظ آرامشتان، بیشترین تأثیر را در همکاری و آرامش فرزندتان دارد.
سوالات متداول
۱. تفاوت آزمایش‌های الکتروفیزیولوژی با تصویربرداری (MRI) چیست؟
آزمایش‌های تصویربرداری مانند MRI، «ساختمان» فیزیکی مغز را نشان می‌دهند، در حالی که آزمایش‌های الکتروفیزیولوژی مانند نوار مغز (EEG)، «عملکرد» و فعالیت الکتریکی مغز و سیستم عصبی را اندازه‌گیری می‌کنند.
۲. کاربرد اصلی نوار مغز (EEG) چیست؟
نوار مغز ابزار اصلی برای تشخیص و بررسی انواع تشنج و صرع است، زیرا می‌تواند فعالیت و امواج الکتریکی غیرطبیعی مغز را ثبت و شناسایی کند.
۳. تفاوت نوار عصب (NCV) و نوار عضله (EMG) چیست؟
با یک مثال سیم‌کشی: نوار عصب سرعت انتقال پیام در «سیم» (عصب) را می‌سنجد، در حالی که نوار عضله واکنش «لامپ» (عضله) به پیام الکتریکی دریافت شده را بررسی می‌کند.
۴. پتانسیل‌های برانگیخته چه چیزی را اندازه‌گیری می‌کنند؟
این آزمایش‌ها پاسخ الکتریکی مغز به یک محرک حسی خاص را ثبت می‌کنند. برای مثال، VEP با استفاده از نور چشمک‌زن، سلامت کل مسیر بینایی از چشم تا مغز را ارزیابی می‌کند.
۵. چگونه می‌توانیم به انجام موفق یک نوار مغز (EEG) برای کودکمان کمک کنیم؟
با اجرای دقیق دستورالعمل‌های قبل از آزمایش (مانند بی‌خوابی)، تمیز و خشک نگه داشتن موی سر کودک، و مهم‌تر از همه، حفظ آرامش خود برای ایجاد حس امنیت در کودک.