بینایی یکی از حیاتی‌ترین حواس برای یادگیری، حرکت و درک جهان است. تشخیص و درمان زودهنگام مشکلات بینایی می‌تواند از عواقب جدی و دائمی مانند تنبلی چشم (آمبلیوپی) و کاهش شدید دید جلوگیری کند. اگر در مورد بینایی فرزندتان نگران هستید یا تیم سلامت شما را ارجاع داده است، گام بعدی مراجعه به متخصصان چشم است.
چه زمانی باید نگران وضعیت بینایی فرزندمان باشیم؟
مشاهده‌ی هر یک از علائم زیر، می‌تواند یک هشدار اولیه برای نیاز به بررسی تخصصی باشد:
- کودک در دنبال کردن اشیاء متحرک با چشمانش مشکل دارد.
- به نظر می‌رسد تصاویر را واضح نمی‌بیند یا برای دیدن اشیاء، آن‌ها را بیش از حد به صورتش نزدیک می‌کند.
- چشمانش دچار اشک‌ریزش مداوم یا قرمزی است.
- از دید دوگانه یا تار شکایت می‌کند.
- در خواندن یا انجام تکالیف مدرسه دچار مشکل است.
آشنایی با متخصصان چشم: به چه کسی مراجعه کنیم؟
در این مسیر ممکن است با دو نوع متخصص روبرو شوید:
بینایی‌سنج (اپتومتریست)
متخصص مراقبت‌های اولیه چشم است که در تشخیص عیوب انکساری (نزدیک‌بینی, دوربینی, آستیگماتیسم)، تنبلی چشم، انحرافات و سایر مشکلات عملکردی بینایی تخصص دارد. او می‌تواند عینک یا سایر وسایل کمک‌بینایی را تجویز کند.
چشم‌پزشک
یک پزشک متخصص است که علاوه بر تمام کارهای بینایی‌سنج، می‌تواند بیماری‌های پزشکی چشم را تشخیص داده و درمان‌های دارویی یا جراحی را انجام دهد. معمولاً برای ارزیابی‌های اولیه، مراجعه به بینایی‌سنجی که در کار با کودکان تجربه دارد، کافی است. در صورت نیاز، او شما را به چشم‌پزشک ارجاع خواهد داد.
یک ارزیابی بینایی کامل، فرآیندی چندمرحله‌ای شامل گفتگو با شما، معاینه سلامت چشم، ارزیابی عملکردی (مانند هماهنگی چشم‌ها) و سنجش وضوح دید است. مشاهدات دقیق شما به عنوان والدین، نقشی کلیدی در دقت و موفقیت این فرآیند ایفا می‌کند.
مراحل ارزیابی تخصصی بینایی
یک ارزیابی کامل بینایی، فرآیندی جامع است که با هدف رسیدن به یک تصویر کامل از سلامت و عملکرد چشم‌های کودک انجام می‌شود. این فرآیند معمولاً شامل مراحل زیر می‌باشد:
- مصاحبه و گرفتن شرح حال: متخصص ابتدا با شما در مورد نگرانی‌هایتان، سابقه خانوادگی مشکلات بینایی، سوابق پزشکی کودک و مشاهدات شما از رفتارهای بینایی او صحبت خواهد کرد.
- معاینه سلامت خارجی و داخلی چشم: متخصص با استفاده از ابزارهای نوری مخصوص، ساختارهای مختلف چشم، از جمله پلک‌ها، قرنیه، مردمک و شبکیه را به دقت بررسی می‌کند تا از سلامت فیزیکی چشم و عدم وجود عفونت یا آسیب اطمینان حاصل کند.
-
ارزیابی عملکردی بینایی: در این بخش، «چگونگی» استفاده کودک از چشمانش بررسی می‌شود:
- حرکات و هماهنگی دو چشم: آیا هر دو چشم به صورت هماهنگ و روان در تمام جهات حرکت می‌کنند؟
- توانایی تعقیب اشیاء: آیا کودک می‌تواند یک شیء متحرک را با چشمانش به نرمی دنبال کند؟
- بررسی انحراف چشم: متخصص با آزمون‌های ساده‌ای مانند تست پوشاندن چشم، وجود هرگونه انحراف را بررسی می‌کند.
- ارزیابی هماهنگی چشم و دست: توانایی کودک در استفاده همزمان از چشم و دست برای انجام کارهایی مانند گرفتن توپ یا نقاشی کشیدن.
-
سنجش قدرت و وضوح دید (حدت بینایی): این بخش برای اندازه‌گیری وضوح دید کودک انجام می‌شود. روش انجام آن بر اساس سن و سطح همکاری کودک انتخاب می‌شود:
- برای کودکان غیرکلامی و شیرخواران: متخصص از روش‌هایی استفاده می‌کند که نیازی به پاسخ کلامی کودک ندارد (مانند مشاهده‌ی الگوی نگاه کودک به کارت‌های مخصوص).
- برای کودکان پیش‌دبستانی و بزرگتر: از تابلوی E یا چارت‌های تصویری استفاده می‌شود. از کودک خواسته می‌شود جهت شکل‌ها را با دست نشان دهد.
مشارکت شما نقشی کلیدی در موفقیت و دقت این ارزیابی دارد.
چک‌لیست قبل از انجام ارزیابی:
- کسب اطلاعات دقیق: از مطب در مورد آمادگی‌های لازم (در صورت وجود) سوال کنید.
- بهترین زمان را انتخاب کنید: نوبت را در زمانی بگیرید که فرزندتان خسته یا گرسنه نیست تا بهترین همکاری را داشته باشد.
- لیستی از مشاهدات تهیه کنید: تمام نگرانی‌ها و رفتارهای بینایی خاصی که مشاهده کرده‌اید را یادداشت کنید (مثلاً: «وقتی به چیزی دقت می‌کند، سرش را کج می‌کند»).
- سوابق را همراه داشته باشید: اگر فرزندتان سابقه بیماری خاصی دارد یا داروی مشخصی مصرف می‌کند، حتماً به متخصص اطلاع دهید.
- کودک را آماده کنید: اگر کودک شما بزرگتر است، به زبانی ساده برای او توضیح دهید که قرار است به «دکتر چشم» بروید و با هم چند بازی برای دیدن عکس‌ها و شکل‌ها انجام دهید.
چک‌لیست حین انجام ارزیابی:
- آرامش خود را حفظ کنید: آرامش شما به کودک منتقل می‌شود.
- از پرسیدن سوال نترسید: اگر در مورد یک آزمون یا نتیجه‌ی آن سوالی دارید، حتماً بپرسید.
چک‌لیست بعد از انجام ارزیابی:
- توصیه‌ها را به دقت دنبال کنید: اگر برای فرزندتان عینک یا تمرینات خاصی تجویز شد، در اجرای دقیق آن‌ها کوشا باشید.
- در مورد مراجعات بعدی سوال کنید: از متخصص در مورد زمان مناسب برای ارزیابی بعدی اطلاعات کسب کنید. ارزیابی‌های منظم برای پایش رشد بینایی ضروری است.
سوالات متداول
۱. چه زمانی باید نگران وضعیت بینایی فرزندمان باشیم؟
اگر کودک در دنبال کردن اشیاء مشکل دارد، اجسام را بیش از حد به صورتش نزدیک می‌کند، دچار اشک‌ریزش یا قرمزی مداوم است یا از دید تار شکایت دارد، باید به متخصص مراجعه کرد.
۲. تفاوت بینایی‌سنج (اپتومتریست) و چشم‌پزشک چیست؟
بینایی‌سنج متخصص مراقبت‌های اولیه چشم، تشخیص مشکلات عملکردی و تجویز عینک است. چشم‌پزشک یک پزشک متخصص است که علاوه بر این کارها، می‌تواند بیماری‌های پزشکی چشم را درمان کرده و جراحی انجام دهد.
۳. مراحل اصلی یک ارزیابی تخصصی بینایی کدامند؟
این فرآیند شامل ۴ مرحله اصلی است: ۱. مصاحبه و گرفتن شرح حال از والدین، ۲. معاینه سلامت فیزیکی چشم، ۳. ارزیابی عملکردی بینایی (مانند هماهنگی چشم‌ها)، و ۴. سنجش وضوح دید (حدت بینایی).
۴. بینایی نوزادان و کودکان غیرکلامی چگونه سنجیده می‌شود؟
متخصصان از روش‌هایی استفاده می‌کنند که نیازی به پاسخ کلامی ندارد، مانند مشاهده الگوی نگاه کودک به کارت‌های مخصوص با خطوط یا تصاویر مختلف برای ارزیابی توانایی تمرکز و تشخیص او.
۵. بهترین راه آماده‌سازی کودک برای معاینه چشم چیست؟
بهترین راه، انتخاب زمان مناسب (وقتی کودک خسته یا گرسنه نیست) و توضیح دادن فرآیند به زبان ساده و بازی‌گونه است. به او بگویید قرار است «بازی دیدن عکس‌ها» را انجام دهید تا از اضطراب او کاسته شود.