پایش رشد فیزیکی (کنترل وزن، قد و دور سر)

یکی از بخش‌های ثابت و مهم در تمام مراجعات شما به مرکز بهداشت، اندازه‌گیری شاخص‌های رشد فیزیکی فرزندتان، یعنی وزن، قد و دور سر است. این اعداد، اطلاعات ارزشمندی درباره سلامت عمومی و روند رشد کودک در اختیار تیم سلامت قرار می‌دهند. ابزار اصلی برای تفسیر این اعداد، «منحنی‌های رشد» است که در کارت بهداشت فرزندتان نیز وجود دارد.

منحنی‌های رشد

این منحنی‌ها معمولاً به صورت نمودارهایی هستند که در محور افقی سن کودک و در محور عمودی اندازه‌های مربوط به وزن، قد یا دور سر را نشان می‌دهają. هر نقطه روی نمودار نشان دهنده اندازه‌گیری یک نوزاد خاص در یک سن خاص است.

نمودار رشد، ابزاری علمی است که وضعیت رشد فرزند شما را با هزاران کودک سالم هم‌سن و هم‌جنس خودش مقایسه می‌کند. این مقایسه از طریق مفهومی به نام «صدک» انجام می‌شود. به عنوان مثال اگر فرزند شما روی صدک ۴۰ وزنی قرار دارد، به این معناست که از هر ۱۰۰ کودک سالم هم‌سن خود، ۴۰ نفر وزن کمتر و ۶۰ نفر وزن بیشتری دارند و قرار گرفتن روی صدک ۵۰ به معنای میانگین است.

در ایران، از نمودارهای رشد سازمان بهداشت جهانی استفاده می‌شود. این نمودارها برای سنین ۰ تا ۵ سال طراحی شده اند و به تفکیک جنسیت قابل استفاده هستند.

منحنی رشد نوزاد نارس

به نوزادانی که زودتر از ۳۷ هفتگی زمان بارداری متولد شده اند، نارس گفته می‌شود. رشد نوزادان نارس در ابتدا به دلیل این که هنوز در حال توسعه اندام‌ها و سیستم‌های بدن خود هستند، آهسته‌تر از نوزادان کامل است. اما با گذشت زمان، رشد آن‌ها سرعت می‌یابد و تا سن دو سالگی، بیشتر نوزادان نارس به طور کامل رشد می‌کنند و با نوزادان کامل هم‌اندازه می‌شوند.

بنابراین برای کودکانی که زودتر از موعد به دنیا آمده‌اند، تا سن دو سالگی از «سن اصلاح‌شده» برای رسم نمودار رشد استفاده می‌شود تا مقایسه دقیق‌تری صورت گیرد.

محاسبه سن اصلاح‌شده: (۴ ÷ تعداد هفته‌های نارسی) – سن تقویمی (به ماه) = سن اصلاح‌شده (به ماه)
سن بارداری در زمان تولد (به هفته) – ۴۰ = تعداد هفته‌های نارسی

اهمیت اندازه‌گیری دور سر برای ارزیابی رشد مغز

در میان تمام اندازه‌گیری‌هایی که در مراکز بهداشت انجام می‌شود، شاید هیچ‌کدام به اندازه «دور سر» برای تیم پزشکی و والدین دغدغه‌مند، مهم نباشد. دلیل این اهمیت ساده است: اندازه‌ی دور سر، دقیق‌ترین و در دسترس‌ترین شاخص غیرتهاجمی برای ارزیابی روند رشد مغز فرزند شماست.

جمجمه‌ی نوزاد در سال اول زندگی به سرعت رشد می‌کند تا فضای کافی برای مغز که با سرعتی شگفت‌انگیز در حال توسعه است، فراهم آورد. هرگونه انحراف قابل توجه از الگوی رشد طبیعی سر، می‌تواند یک «پرچم قرمز» مهم باشد که نیازمند بررسی‌های دقیق‌تر است.

روند طبیعی رشد سر

• در هنگام تولد: میانگین دور سر یک نوزاد سالم و رسیده حدود ۳۵ سانتی‌متر است.
• در سال اول زندگی: رشد سر بسیار سریع است. به طوری که در یک سالگی، دور سر کودک به حدود ۴۷ سانتی‌متر می‌رسد.

تفسیر نمودار رشد دور سر

همانند نمودار قد و وزن، مهم‌ترین نکته در اینجا نیز روند و الگوی رشد است، نه یک عدد واحد. متخصصان با ثبت منظم اندازه‌ی دور سر بر روی نمودار صدک، مسیر رشد مغز را پایش می‌کنند.

تفاوت‌های طبیعی در اندازه دور سر

مهم است بدانیم که تمام کودکان دقیقاً شبیه به هم نیستند و تفاوت در اندازه دور سر، لزوماً نگران‌کننده نیست. برخی از دلایل طبیعی این تفاوت‌ها عبارتند از:

• عوامل ژنتیکی و خانوادگی: اندازه سر کودک اغلب به الگوی خانوادگی او شباهت دارد.
• جنسیت: به طور میانگین، دور سر نوزادان پسر کمی بزرگ‌تر از نوزادان دختر است.
• جثه کلی نوزاد: نوزادانی که هنگام تولد قد و وزن بیشتری دارند، به طور طبیعی دور سر بزرگ‌تری نیز دارند.

پزشک یا مراقب سلامت با در نظر گرفتن تمام این عوامل، روند رشد فرزند شما را ارزیابی می‌کند. نگرانی زمانی آغاز می‌شود که اندازه سر، خارج از الگوی قابل انتظار برای خودِ کودک و خانواده‌اش باشد.

علائم هشداردهنده: وقتی ابعاد سر نگران‌کننده می‌شود

انحراف از الگوی طبیعی رشد سر می‌تواند به چند شکل بروز کند:

• میکروسفالی (کوچک بودن سر نسبت به استاندارد): اگر دور سر کودک به طور قابل توجهی کوچک‌تر از میانگین باشد (معمولاً زیر صدک ۳)، نیازمند بررسی دقیق علل زمینه‌ای است.
• ماکروسفالی (بزرگ بودن سر نسبت به استاندارد): اگر دور سر کودک بسیار بزرگ‌تر از میانگین باشد (معمولاً بالای صدک ۹۷)، باید بررسی شود.
• هیدروسفالی (افزایش سریع رشد سر): این وضعیت به دلیل تجمع مایع در مغز رخ می‌دهد و یک وضعیت اورژانسی پزشکی محسوب می‌شود.
• شکل غیرعادی جمجمه و ملاج‌ها: بسته شدن زودهنگام «ملاج‌ها» می‌تواند باعث رشد غیرعادی جمجمه شود و نیازمند بررسی تخصصی است.

روش اندازه گیری دور سر نوزاد

• یک متر اندازه‌گیری مانند متر خیاطی را آماده کنید.
• نوزاد را در حالتی آرام قرار دهید.
• متر را دقیقا از بالای پیشانی نوزاد (بالای ابروها) به سمت عقب سر (بالای ملاج) بچرخانید.
• عددی که روی محل تلاقی متر است را بخوانید و دور سر را به صورت دقیق اندازه‌گیری و یادداشت کنید.

جداول بازه رشد: یک نگاه کلی

این جداول بازه‌های آماری میانگین رشد را برای پسران و دختران در یک سال اول زندگی نشان می‌دهند و می‌توانند یک دید کلی به شما بدهند؛ اما به خاطر داشته باشید که ابزار اصلی برای پایش دقیق و علمی، همان نمودارهای رشد است.