پس از آنکه اهداف و رویکردهای درمانی مشخص شد، یکی از مهم‌ترین سوالاتی که برای خانواده‌ها پیش می‌آید، مربوط به «زمان» است. هدف این بخش، پاسخ به تمام این سوالات و ارائه یک نگاه علمی، واقع‌بینانه و سرشار از امید به مفهوم «زمان» در فرآیند توانبخشی است.
زمان شروع مداخلات هرچه زودتر، بهتر!
پس از عبور از شوک اولیه تشخیص، بسیاری از والدین با این سوال روبرو می‌شوند که «آیا برای کمک کردن دیر شده است؟». پاسخ قاطع علم به این سوال، «خیر» است، اما در عین حال بر یک اصل طلایی تأکید می‌کند هرچه زودتر، بهتر.
دلیل این اهمیت، ویژگی شگفت‌انگیزی در مغز انسان به نام «انعطاف‌پذیری عصبی» یا «نوروپلاستیسیتی» است. مغز در سال‌های اولیه زندگی، به ویژه از تولد تا حدود پنج سالگی، مانند خمیری نرم و آماده‌ی شکل‌گیری است. در این «فرصت طلایی رشد»، مغز با سرعتی باورنکردنی در حال ساختن ارتباطات جدید بین سلول‌های عصبی (نورون‌ها) است. مداخلات زودهنگام، که شامل هرگونه اقدام هدفمند (از توانبخشی تا آموزش) برای بهبود وضعیت کودک است، دقیقاً از همین ویژگی برای ایجاد تغییرات مثبت و پایدار استفاده می‌کند.
تشخیص و شروع به موقع مداخلات، مزایای انکارناپذیری به همراه دارد
- بهره‌گیری از حداکثر توانمندی‌های کودک مداخلات به‌موقع به کودک کمک می‌کند تا مسیرهای عصبی جایگزین و کارآمدی در مغز خود بسازد و به حداکثر پتانسیل رشدی خود دست یابد.
- پیشگیری از شکل‌گیری مشکلات ثانویه مداخله زودهنگام از تبدیل شدن یک مشکل کوچک به زنجیره‌ای از مشکلات بزرگتر رفتاری، عاطفی یا تحصیلی در آینده جلوگیری می‌کند.
- بهبود کیفیت زندگی کل خانواده یک برنامه‌ی مداخله‌ی زودهنگام، با آموزش به والدین و افزایش استقلال کودک، از میزان استرس و نگرانی خانواده به شدت می‌کاهد.
- کاهش هزینه‌های بلندمدت سرمایه‌گذاری بر روی مداخلات زودهنگام، از نیاز به خدمات درمانی و مراقبتی بسیار گسترده‌تر و پرهزینه‌تر در آینده جلوگیری می‌کند.
شاید با خواندن در مورد «فرصت طلایی» نگران شوید که زمان را از دست داده‌اید. می‌خواهیم به شما اطمینان دهیم که این نگرانی نباید باعث ناامیدی و توقف شما شود. اگرچه سال‌های اولیه بهترین زمان است، اما انعطاف‌پذیری مغز هرگز به طور کامل متوقف نمی‌شود. مغز انسان در تمام طول زندگی، ظرفیت یادگیری و تغییر را حفظ می‌کند. حتی در سنین بالاتر نیز، مداخلات مناسب و مستمر می‌تواند به بهبود مهارت‌ها و ارتقای کیفیت زندگی فرزند شما کمک شایانی کند. پیشرفت در هر سنی ممکن است و فرزند شما در سنین بالاتر، نقاط قوت جدیدی مانند شخصیت و علایق مشخص دارد که تیم درمانی می‌تواند از آنها به عنوان اهرمی قدرتمند استفاده کند.
به گذشته و «ای کاش‌ها» فکر نکنید. بهترین زمان برای شروع، همین امروز است؛ در اولین فرصت ممکن، اولین قدم را بردارید.
عوامل موثر بر مدت و شدت برنامه توانبخشی
مدت زمان کلی توانبخشی (از چند ماه تا چند سال) و تعداد جلسات در هفته، بر اساس یک تصمیم‌گیری مشترک بین شما و تیم درمانی و با در نظر گرفتن عوامل زیر تعیین می‌شود
- نوع و شدت اختلال کودکانی که با چالش‌های پیچیده و فراگیر روبرو هستند، به طور طبیعی به یک برنامه درمانی بلندمدت و فشرده‌تر نیاز دارند.
- اهداف تعیین‌شده اهداف بلندپروازانه‌تر، به زمان و تلاش بیشتری نیاز دارند.
- سن کودک کودکان خردسال، برای بهره‌گیری از فرصت طلایی، اغلب از برنامه‌های فشرده‌تر سود می‌برند.
- پاسخ کودک به درمان پیشرفت هر کودک منحصربه‌فرد است و برنامه درمانی بر اساس سرعت پیشرفت او، دائماً بازنگری می‌شود.
پایان توانبخشی آیا این مسیر تمام می‌شود؟
در برخی موارد، ممکن است پس از رسیدن به تمام اهداف، کودک به طور کامل از خدمات توانبخشی «ترخیص» شود. اما در بسیاری از شرایط رشدی پایدار، توانبخشی مانند یک «کلاس تقویتی» است که کودک بر اساس نیازهایش در مراحل مختلف زندگی، به آن مراجعه می‌کند. این مسیر، یک مسیر رشد مادام‌العمر است. تصمیم‌گیری در مورد کاهش یا توقف خدمات، همیشه باید یک تصمیم مشترک بین تیم درمانی، شما و خودِ کودک (در صورت امکان) باشد.
- با تیم درمانی شفاف باشید توانایی‌ها و محدودیت‌های خانواده خود را (از نظر زمانی و مالی) به وضوح با تیم درمانی در میان بگذارید تا یک برنامه واقع‌بینانه و قابل اجرا برای شما طراحی شود.
- یک برنامه هفتگی منظم ایجاد کنید ثبات و استمرار، کلید پیشرفت است.
- به نشانه‌های خستگی کودک توجه کنید اگر احساس می‌کنید که برنامه درمانی برای فرزندتان بیش از حد فشرده و خسته‌کننده شده است، حتماً موضوع را با تیم درمانی در میان بگذارید. گاهی یک استراحت کوتاه، به افزایش انگیزه و پیشرفت بلندمدت کمک می‌کند.
سوالات متداول
۱. چرا شروع زودهنگام مداخلات توانبخشی اینقدر مهم است؟
به دلیل ویژگی «انعطاف‌پذیری عصبی» مغز در سال‌های اولیه زندگی. در این «فرصت طلایی رشد»، مغز بیشترین ظرفیت را برای یادگیری، تغییر و ساختن مسیرهای عصبی جدید دارد.
۲. اگر فرزندم از سنین پایین عبور کرده باشد، آیا برای شروع توانبخشی دیر شده است؟
خیر، هرگز دیر نیست. اگرچه سال‌های اولیه بهترین زمان است، اما مغز انسان در تمام طول زندگی ظرفیت یادگیری و تغییر را حفظ می‌کند. بهترین زمان برای شروع، همین امروز است.
۳. چهار مزیت اصلی مداخلات زودهنگام چیست؟
۱) بهره‌گیری از حداکثر پتانسیل کودک، ۲) پیشگیری از مشکلات ثانویه، ۳) بهبود کیفیت زندگی کل خانواده، و ۴) کاهش هزینه‌های بلندمدت.
۴. مدت زمان و تعداد جلسات توانبخشی بر چه اساسی تعیین می‌شود؟
بر اساس یک تصمیم مشترک بین خانواده و تیم درمانی و با در نظر گرفتن عواملی مانند نوع و شدت اختلال، اهداف تعیین‌شده، سن کودک و پاسخ او به درمان.
۵. آیا توانبخشی برای همیشه ادامه دارد؟
بستگی به شرایط دارد. در برخی موارد کودک پس از رسیدن به اهداف ترخیص می‌شود. در بسیاری از شرایط پایدار، توانبخشی مانند یک «کلاس تقویتی» است که کودک بر اساس نیازهایش در مراحل مختلف زندگی به آن مراجعه می‌کند.