یکی از مهم‌ترین جنبه‌ها در شناخت یک اختلال تکاملی، درک «مسیر» یا «روند» آن در طول زمان است. دانستن اینکه آیا چالش‌های فرزندتان در آینده ثابت می‌مانند یا تغییر می‌کنند، به ما برای برنامه‌ریزی بهتر و داشتن انتظارات واقع‌بینانه کمک می‌کند. از این منظر، اختلالات به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
۱. اختلالات غیرپیشرونده
این دسته، شامل بخش بزرگی از اختلالات تکاملی است. در این شرایط، آسیب یا تفاوت اولیه‌ای که در مغز یا بدن وجود دارد، با گذشت زمان بدتر یا تحلیل‌رونده نمی‌شود. به عبارت دیگر، وضعیت اصلی کودک پایدار است. البته این به معنای عدم پیشرفت کودک نیست؛ برعکس، هدف اصلی توانبخشی در این گروه، ساختن مهارت‌های جدید، افزایش توانایی‌ها و به حداکثر رساندن ظرفیت‌های کودک از طریق آموزش و تمرین مستمر است.
مثال‌ها: اختلال طیف اتیسم، اختلالات یادگیری خاص، ناتوانی ذهنی، و فلج مغزی از شایع‌ترین نمونه‌های اختلالات غیرپیشرونده هستند.
۲. اختلالات پیشرونده
در این گروه از اختلالات که کمتر شایع هستند، یک فرآیند بیولوژیک فعال در بدن وجود دارد که باعث می‌شود برخی توانایی‌های جسمی یا عصبی به تدریج در طول زمان کاهش یابند. در این شرایط، هدف اصلی توانبخشی، حفظ حداکثری عملکرد فعلی، کاهش سرعت پیشرفت بیماری، مدیریت علائم و حفظ بهترین کیفیت ممکن برای زندگی کودک است.
مثال: برخی بیماری‌های ژنتیکی و عصبی-عضلانی مانند دیستروفی عضلانی دوشن و آتروفی عضلانی نخاعی (SMA).
چرا این تفاوت اهمیت دارد؟
این طبقه‌بندی به طور مستقیم بر رویکرد ما تأثیر می‌گذارد:
در شرایط غیرپیشرونده: تمرکز ما بر «توانبخشی» و ساختن مهارت‌هایی است که کودک از ابتدا نداشته است.
در شرایط پیشرونده: تمرکز ما بیشتر بر «حفظ توان» و سازگار شدن با تغییرات آینده است.
دانستن این موضوع به ما و تیم درمان کمک می‌کند تا اهداف درمانی واقع‌بینانه‌تر و مؤثرتری را تنظیم کنیم.
برخی اختلالات، مانند سندرم داون، ذاتاً غیرپیشرونده هستند؛ یعنی وضعیت تکاملی و شناختی کودک به خودی خود تحلیل نمی‌رود. با این حال، این کودکان ممکن است در معرض ریسک بالاتری برای ابتلا به برخی بیماری‌های همراه (مانند مشکلات قلبی یا تیروئید) باشند. این بیماری‌ها، برخلاف اختلال اصلی، می‌توانند پیشرونده بوده و عوارض مهمی به همراه داشته باشند.
بنابراین، بسیار مهم است که بین ماهیت پایدار خودِ اختلال و بیماری‌های احتمالی همراه آن، تفاوت قائل شویم و برنامه‌های مراقبتی پیشگیرانه را جدی بگیریم.
سوالات متداول
۱. تفاوت اصلی اختلال پیشرونده و غیرپیشرونده چیست؟
در اختلال غیرپیشرونده، آسیب یا تفاوت اولیه‌ی مغزی بدتر نمی‌شود و وضعیت پایدار است (مانند فلج مغزی). در اختلال پیشرونده، یک فرآیند بیولوژیک فعال باعث کاهش تدریجی توانایی‌ها در طول زمان می‌شود (مانند دیستروفی عضلانی).
۲. آیا بیشتر اختلالات تکاملی کودکان پیشرونده هستند؟
خیر، بخش بزرگی از اختلالات تکاملی شایع مانند اتیسم، ناتوانی ذهنی و اختلالات یادگیری، غیرپیشرونده هستند.
۳. هدف توانبخشی در اختلالات غیرپیشرونده چیست؟
هدف اصلی، «توانبخشی» است؛ یعنی ساختن مهارت‌های جدید، افزایش توانایی‌ها و به حداکثر رساندن ظرفیت‌های بالقوه کودک از طریق آموزش و تمرین مستمر.
۴. هدف توانبخشی در اختلالات پیشرونده چیست؟
هدف اصلی، «حفظ توان» است؛ یعنی حفظ حداکثری عملکرد فعلی، کاهش سرعت پیشرفت بیماری، مدیریت علائم و سازگار شدن با تغییرات آینده برای حفظ بهترین کیفیت زندگی ممکن.
۵. آیا یک اختلال غیرپیشرونده می‌تواند مشکلات پیشرونده داشته باشد؟
بله. خود اختلال اصلی پایدار است، اما ممکن است با ریسک بالاتر ابتلا به «بیماری‌های همراه» باشد که آن بیماری‌ها می‌توانند ماهیت پیشرونده داشته باشند. برای مثال، سندرم داون غیرپیشرونده است اما ریسک مشکلات قلبی در این کودکان بالاتر است.