پس از ارجاع توسط پزشک، یکی از اولین و مهم‌ترین ارزیابی‌ها، توسط کاردرمانگر انجام می‌شود. یک جلسه ارزیابی کاردرمانی، از طریق بازی‌های هدفمند، فعالیت‌های ساختارمند، مشاهدات دقیق و گفتگو با شما انجام می‌شود. کاردرمانگر در این ارزیابی به دنبال پاسخ به این سوال کلیدی است: «کدام موانع (جسمی، حسی یا شناختی) جلوی مشارکت کامل و موفقیت‌آمیز کودک در فعالیت‌های روزمره را گرفته است؟»
انواع ارزیابی کاردرمانی
این ارزیابی جامع، حوزه‌های متعددی را در بر می‌گیرد.
الف) ارزیابی مهارت‌های جسمی-حرکتی
این بخش به بررسی چگونگی استفاده کودک از بدن خود برای تعامل با دنیای فیزیکی می‌پردازد.
- مهارت‌های حرکتی درشت: توانایی استفاده از عضلات بزرگ بدن. (مانند کیفیت راه رفتن، دویدن، پریدن، حفظ تعادل در حالت‌های مختلف، بالا رفتن از پله‌ها و بازی در زمین بازی).
- مهارت‌های حرکتی ظریف: توانایی استفاده دقیق از دست‌ها و انگشتان. (مانند گرفتن اشیاء کوچک، نقاشی کشیدن و رنگ‌آمیزی، استفاده از قیچی، بستن دکمه، بازی با لگو و خمیربازی).
- وضعیت بدنی و کنترل پاسچر: بررسی وضعیت قرارگیری سر، گردن، ستون فقرات و اندام‌ها در حالت‌های مختلف و توانایی حفظ یک وضعیت پایدار برای انجام یک کار (مانند نشستن صحیح پشت میز).
- هماهنگی و برنامه‌ریزی حرکتی: توانایی مغز برای هماهنگ کردن بخش‌های مختلف بدن (مانند هماهنگی چشم و دست) و طراحی و اجرای یک حرکت جدید و هدفمند (مانند پرتاب کردن یک توپ به سمت هدف).
ب) ارزیابی پردازش حسی
این بخش یکی از کلیدی‌ترین و منحصربه‌فردترین حوزه‌های ارزیابی کاردرمانی است. کاردرمانگر بررسی می‌کند که مغز کودک چگونه اطلاعاتی را که از حواس خود (لمس، صدا، بینایی، حرکت، عمقی) دریافت می‌کند، تفسیر، سازماندهی و به آن پاسخ می‌دهد.
- بیش‌حسی: آیا کودک نسبت به محرک‌های عادی، واکنش‌های شدیدی نشان می‌دهد؟ (مثلاً از لمس شدن بیزار است، از صداهای بلند می‌ترسد، از غذاهایی با بافت خاص اجتناب می‌کند یا از کثیف شدن دست‌هایش متنفر است).
- کم‌حسی: آیا کودک به دنبال تحریکات شدید می‌گردد؟ (مثلاً دائماً در حال دویدن و برخورد با اشیاء است، متوجه درد نمی‌شود، یا به محرک‌های محیطی بی‌توجه است).
ج) ارزیابی مهارت‌های شناختی-عملکردی
کاردرمانگر به بررسی آن دسته از مهارت‌های شناختی می‌پردازد که مستقیماً بر توانایی انجام یک کار عملی تأثیر می‌گذارند.
- توجه و تمرکز: توانایی حفظ توجه برای شروع و به پایان رساندن یک فعالیت (مانند تکمیل یک پازل).
- حافظه کاربردی: توانایی به خاطر سپردن و دنبال کردن دستورالعمل‌های چند مرحله‌ای حین انجام کار.
- مهارت‌های حل مسئله عملی: توانایی شناسایی یک مشکل در حین فعالیت (مثلاً «این قطعه لگو اینجا جا نمی‌رود») و تلاش برای یافتن یک راه‌حل جدید.
- درک و سازماندهی: توانایی درک هدف یک فعالیت و سازماندهی وسایل و مراحل برای رسیدن به آن.
د) ارزیابی مهارت‌های روزمره زندگی (ADLs) و بازی
این بخش، به ارزیابی عملکرد کودک در مهارت‌های اصلی‌اش می‌پردازد:
- مهارت‌های مراقبت از خود: استقلال کودک در غذا خوردن، لباس پوشیدن و بهداشت شخصی.
- مهارت‌های بازی: «چگونگی» بازی کردن کودک. آیا بازی او هدفمند است؟ آیا می‌تواند از اسباب‌بازی‌ها به شکل مناسب استفاده کند؟ آیا بازی او خلاقانه است یا صرفاً تکراری؟
- مهارت‌های تعامل در حین بازی: توانایی رعایت نوبت، به اشتراک گذاشتن اسباب‌بازی و همکاری با دیگران در یک فعالیت مشترک.
فرآیند ارزیابی کاردرمانی: چگونه مهارت‌های کودک سنجیده می‌شود؟
یک جلسه ارزیابی کاردرمانی، یک فرآیند پویا و چندمرحله‌ای است که هدف آن، به دست آوردن یک تصویر کامل از توانایی‌های عملکردی فرزند شماست. این فرآیند معمولاً شامل سه گام اصلی است:
گام اول: مصاحبه با شما و شنیدن داستان کودک
جلسه ارزیابی همیشه با یک گفتگوی دقیق با شما به عنوان والدین آغاز می‌شود. کاردرمانگر به دنبال شنیدن داستان منحصربه‌فرد فرزند شماست. او در مورد موارد زیر از شما سوال خواهد کرد:
- تاریخچه تکاملی: زمان رسیدن به نقاط عطف اصلی (نشستن، راه رفتن و…).
- نگرانی‌های اصلی شما: دقیقاً چه چالشی در انجام کارهای روزمره کودک شما را نگران کرده است؟
- روال روزانه: الگوهای خواب، تغذیه و بازی کودک چگونه است؟
- علاقمندی‌ها و نقاط قوت: کودک از چه بازی‌ها و فعالیت‌هایی لذت می‌برد و در چه کارهایی مهارت دارد؟
این اطلاعات به کاردرمانگر کمک می‌کند تا یک دیدگاه اولیه به دست آورد و ارزیابی خود را بر اساس نیازهای واقعی فرزند شما طراحی کند.
گام دوم: مشاهده و ارزیابی در عمل (از طریق بازی)
قلب ارزیابی کاردرمانی، مشاهده‌ی مستقیم کودک در حین انجام فعالیت‌های هدفمند است. این مرحله اغلب برای کودک شبیه به بازی است، اما در حقیقت، کاردرمانگر در حال ارزیابی دقیق مهارت‌های مختلف اوست:
- مشاهده در بازی آزاد: ابتدا ممکن است به کودک اجازه داده شود تا آزادانه با اسباب‌بازی‌های موجود در اتاق بازی کند. کاردرمانگر در این حین، به نحوه‌ی حرکت او، انتخاب اسباب‌بازی‌ها و شیوه‌ی تعامل او با محیط دقت می‌کند.
-
فعالیت‌های ساختارمند: سپس، کاردرمانگر فعالیت‌های مشخصی را طراحی می‌کند تا مهارت‌های خاصی را بسنجد. مثال:
- برای ارزیابی مهارت‌های حرکتی ظریف، ممکن است از کودک بخواهد تا مهره‌ها را نخ کند.
- برای ارزیابی برنامه‌ریزی حرکتی، ممکن است از او بخواهد تا از یک مسیر مانع ساده عبور کند.
- برای ارزیابی پردازش حسی، ممکن است او را تشویق کند تا با مواد مختلفی با بافت‌های متفاوت (مانند شن یا رنگ انگشتی) بازی کند و به واکنش‌های او دقت نماید.
گام سوم: استفاده از آزمون‌های استاندارد
در کنار مشاهده، کاردرمانگر ممکن است از یک یا چند آزمون استاندارد نیز استفاده کند. این آزمون‌ها ابزارهایی معتبر هستند که عملکرد فرزند شما را در حوزه‌های مختلف با عملکرد هزاران کودک هم‌سن خودش مقایسه می‌کنند و به ارزیابی، یک جنبه‌ی عینی و عددی می‌بخشند.
پس از اتمام این مراحل، کاردرمانگر یک گزارش ارزیابی عملکردی تهیه می‌کند. این گزارش به تفصیل نقاط قوت و چالش‌های کودک شما را در حوزه‌های حرکتی، حسی و شناختی-عملکردی شرح داده و اهداف درمانی را پیشنهاد می‌دهد. بسیار مهم است که بدانید کاردرمانگر یک تشخیص پزشکی (مانند اتیسم یا فلج مغزی) ارائه نمی‌دهد. گزارش او، یکی از مهم‌ترین اطلاعاتی است که در اختیار پزشک متخصص مغز و اعصاب قرار می‌گیرد تا او با کنار هم گذاشتن تمام اطلاعات، به یک تشخیص نهایی و دقیق برسد.
- یک همراه فعال باشید: خودتان را برای مشارکت در بازی‌ها آماده کنید. حضور و همکاری شما، به کودک احساس امنیت داده و به درمانگر کمک می‌کند تا تعامل شما با فرزندتان را نیز ارزیابی کند.
- لیستی از چالش‌های عملکردی تهیه کنید: قبل از جلسه، به کارهای روزمره‌ای که فرزندتان در انجام آن‌ها بیشترین مشکل را دارد، فکر کرده و آن‌ها را یادداشت کنید. (مثلاً: «از حمام کردن و شستن سرش متنفر است»، «نمی‌تواند یک خط صاف بکشد»، «در غذا خوردن بسیار به‌هم‌ریخته عمل می‌کند.»)
- نمونه کارها و فیلم‌ها را همراه داشته باشید: یک نمونه از نقاشی‌ها یا کاردستی‌های کودک و یا یک فیلم کوتاه از چالشی خاص (مانند یک الگوی راه رفتن غیرعادی)، می‌تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی به کاردرمانگر بدهد.
- اجازه دهید ارزیابی، تصویری واقعی را نشان دهد: فرزندتان را برای انجام فعالیت‌ها «تمرین» ندهید. هدف، دیدن عملکرد واقعی اوست تا بهترین برنامه درمانی برایش طراحی شود.
در فصل سوم نقش مداخلات کاردرمانی در توانبخشی و بهبود مشکلات رشدی تکاملی کودکان به صورت کامل تشریح شده است.
سوالات متداول
۱. هدف اصلی یک جلسه ارزیابی کاردرمانی چیست؟
هدف اصلی، شناسایی موانع جسمی، حسی یا شناختی است که جلوی مشارکت کامل و موفقیت‌آمیز کودک در فعالیت‌های روزمره (مانند بازی، یادگیری و مراقبت از خود) را گرفته است.
۲. چهار حوزه اصلی که کاردرمانگر ارزیابی می‌کند کدامند؟
چهار حوزه اصلی عبارتند از: ۱) مهارت‌های جسمی-حرکتی (درشت و ظریف)، ۲) پردازش حسی، ۳) مهارت‌های شناختی-عملکردی، و ۴) مهارت‌های روزمره زندگی (ADLs) و بازی.
۳. ارزیابی پردازش حسی به چه معناست؟
یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های ارزیابی کاردرمانی است که در آن متخصص بررسی می‌کند مغز کودک چگونه اطلاعات حسی (لمس، صدا، حرکت و…) را دریافت، تفسیر و به آن‌ها پاسخ می‌دهد.
۴. فرآیند یک جلسه ارزیابی کاردرمانی چگونه است؟
این فرآیند معمولاً شامل سه گام است: ۱) مصاحبه دقیق با والدین برای شنیدن داستان کودک، ۲) مشاهده مستقیم عملکرد کودک از طریق فعالیت‌های بازی‌گونه، و ۳) استفاده از آزمون‌های استاندارد برای مقایسه عینی عملکرد.
۵. آیا کاردرمانگر تشخیص پزشکی مانند اتیسم یا فلج مغزی را اعلام می‌کند؟
خیر. کاردرمانگر یک «گزارش ارزیابی عملکردی» از نقاط قوت و چالش‌های کودک ارائه می‌دهد. این گزارش یک داده بسیار مهم برای متخصص مغز و اعصاب است تا او به تشخیص پزشکی نهایی برسد.