بینایی یکی از حیاتی‌ترین حواس برای یادگیری و درک جهان است. به همین دلیل، ارزیابی دوره‌ای چشم‌ها بخش جدایی‌ناپذیر از مراقبت‌های کودک سالم است. این بررسی‌ها که در مراجعات منظم به مراکز بهداشت انجام می‌شود، شامل پرسش از شما به عنوان والدین و یک معاینه‌ی دقیق از چشم‌های فرزندتان است.
ارزیابی بینایی بر اساس سن
الف) ارزیابی بینایی در دوران نوزادی (تولد تا ۲ ماهگی)
در این سن، تمرکز اصلی بر روی ساختار چشم و واکنش‌های اولیه است.
- آنچه از شما پرسیده می‌شود: سابقه بیماری‌های ارثی چشم در خانواده، وجود ترشح یا مالش شدید چشم‌ها و اینکه آیا نوزاد هنگام شیر خوردن به صورت شما نگاه می‌کند یا خیر.
- آنچه بررسی می‌شود: تیم سلامت به ظاهر کلی چشم‌ها و پلک‌ها، حرکات چشم و مهم‌تر از همه «رفلکس قرمز» توجه می‌کند. رفلکس قرمز، همان بازتاب طبیعی نور نارنجی-قرمز از شبکیه‌ی چشم است که هنگام تاباندن نور به چشم دیده می‌شود و وجود آن، نشانه‌ی سلامت ساختارهای داخلی چشم است.
ب) ارزیابی بینایی در دوران شیرخوارگی (۲ تا ۱۲ ماهگی)
در این دوره، توانایی‌های بینایی کودک به سرعت رشد می‌کند و تمرکز ارزیابی بر روی عملکرد چشم‌هاست.
- آنچه از شما پرسیده می‌شود: آیا کودک به اطراف با توجه نگاه می‌کند؟ آیا می‌تواند اسباب‌بازی متحرک را با چشمانش تعقیب کند (که این مهارت معمولاً در ۸ تا ۱۰ هفتگی کامل می‌شود)؟ آیا برای گرفتن اشیاء تلاش می‌کند؟
- آنچه بررسی می‌شود: علاوه بر موارد قبلی، هماهنگی حرکت دو چشم با یکدیگر نیز بررسی می‌شود. انحراف چشم‌ها در هفته‌های اول طبیعی است، اما این هماهنگی باید حدوداً در ۳ تا ۶ ماهگی ایجاد شود. انحراف مداوم چشم‌ها پس از این سن، نیازمند ارزیابی تخصصی است.
ج) ارزیابی بینایی در دوران کودکی (۱ تا ۸ سالگی)
با بزرگ‌تر شدن کودک، ارزیابی‌ها بر روی قدرت و دقت بینایی متمرکز می‌شود.
- آنچه از شما پرسیده می‌شود: آیا کودک برای دیدن تلویزیون چشمانش را ریز می‌کند؟ آیا در مقابل نور شدید یکی از چشمانش را می‌بندد؟ آیا نگرانی خاصی در مورد نحوه‌ی دیدن او دارید؟
- در هر یک از این مراحل، اگر تیم سلامت متوجه علامتی نگران‌کننده شود، فرزند شما را برای ارزیابی‌های دقیق‌تر به چشم‌پزشک یا بینایی‌سنج (اپتومتریست) ارجاع خواهد داد.
غربالگری تنبلی چشم
یکی از مهم‌ترین برنامه‌های غربالگری کشوری، «برنامه پیشگیری از تنبلی چشم» است که برای تمام کودکان ۴ تا ۶ ساله انجام می‌شود. تنبلی چشم یا آمبلیوپی، شرایطی است که در آن، مغز به دلیل وجود یک مشکل چشمی (مانند انحراف یا تفاوت زیاد در نمره چشم‌ها)، تصویر دریافتی از یکی از چشم‌ها را نادیده گرفته و در نتیجه، مسیر عصبی آن چشم در مغز به خوبی تکامل پیدا نمی‌کند.
اهمیت این غربالگری در این است که اگر تنبلی چشم در این فرصت طلایی (تا حدود ۶-۷ سالگی) تشخیص داده و درمان نشود، می‌تواند منجر به کاهش دید دائمی در یک چشم گردد.
تشخیص و درمان تنبلی چشم (آمبلیوپی) تا قبل از سن ۶ یا ۷ سالگی از اهمیت حیاتی برخوردار است. پس از این سن، مسیرهای عصبی مغز تثبیت شده و درمان بسیار دشوارتر یا حتی غیرممکن می‌شود. غربالگری در سنین ۴ تا ۶ سالگی را کاملاً جدی بگیرید.
نحوه انجام آزمون سنجش بینایی
در این غربالگری، وضوح دید کودک از فاصله‌ای مشخص (معمولاً ۳ متر) سنجیده می‌شود. رایج‌ترین ابزار برای کودکانی که هنوز خواندن بلد نیستند، تابلوی E است. در این آزمون، جهت‌های مختلف حرف E به کودک نشان داده می‌شود و از او خواسته می‌شود تا با دست، جهت آن را نشان دهد.
این آزمون باید برای کودک تجربه‌ای مثبت و شبیه به بازی باشد. او را تشویق کنید و به او اطمینان دهید که اشتباه کردن هیچ اشکالی ندارد. آرامش شما، به همکاری بهتر کودک کمک شایانی می‌کند.
نتایج سنجش بینایی (حدت بینایی)
حدت بینایی با اعدادی مانند 20/20 یا 20/۴۰ بیان می‌شود. عدد اول (۲۰) فاصله شما از تابلو (معادل ۶ متر) و عدد دوم، فاصله‌ای است که یک فرد با دید طبیعی می‌تواند همان ردیف را بخواند.
- 20/20: دید کامل و طبیعی.
- 20/40: شما برای دیدن جزئیات باید در فاصله ۲۰ قدمی بایستید، در حالی که یک فرد با دید طبیعی همان جزئیات را از فاصله ۴۰ قدمی می‌بیند.
روند طبیعی رشد بینایی به این صورت است:
- نوزاد رسیده: حدود 20/150
- کودک ۴ ساله: حدود 20/40
- کودک ۵ ساله: حدود 20/30
- کودک ۶-۷ ساله: رسیدن به دید کامل یعنی 20/20
نکته‌ای در مورد شیرخواران: بدیهی است که در سنین پایین‌تر نمی‌توان از این چارت‌ها استفاده کرد. در شیرخواران، بینایی از طریق مشاهده توانایی کودک در خیره شدن به چهره یا اسباب‌بازی و تعقیب کردن اشیاء متحرک ارزیابی می‌شود.
سوالات متداول
۱. چرا ارزیابی دوره‌ای بینایی کودکان مهم است؟
زیرا بینایی یکی از حواس حیاتی برای یادگیری و درک جهان است و تشخیص زودهنگام مشکلات می‌تواند از عواقب دائمی جلوگیری کند.
۲. «رفلکس قرمز» در معاینه نوزاد چیست؟
بازتاب طبیعی نور نارنجی-قرمز از شبکیه چشم نوزاد است. وجود این رفلکس نشان‌دهنده سلامت ساختارهای داخلی چشم است و عدم وجود آن نیازمند بررسی تخصصی است.
۳. تنبلی چشم یا آمبلیوپی چیست؟
شرایطی است که در آن مغز، تصویر دریافتی از یکی از چشم‌ها را (به دلیل مشکلی مانند انحراف) نادیده می‌گیرد و در نتیجه مسیر عصبی آن چشم به خوبی تکامل پیدا نمی‌کند.
۴. چرا غربالگری تنبلی چشم در سنین ۴ تا ۶ سالگی حیاتی است؟
زیرا این دوره «فرصت طلایی» برای درمان است. اگر تنبلی چشم تا قبل از ۷-۶ سالگی درمان نشود، می‌تواند منجر به کاهش دید دائمی و غیرقابل بازگشت در چشم مبتلا گردد.
۵. معنی نمره بینایی ۲۰/۴۰ چیست؟
این نمره به این معناست که فرد برای دیدن جزئیاتی که یک شخص با دید طبیعی از فاصله ۴۰ قدمی می‌بیند، باید به فاصله ۲۰ قدمی از آن نزدیک شود.