کاردرمانی، یکی از محوری‌ترین، جامع‌ترین و گسترده‌ترین حوزه‌های توانبخشی کودکان است که به فرزند شما کمک می‌کند تا در «شغل‌های» اصلی دوران کودکی، یعنی بازی کردن، یادگیری و مراقبت از خود، به استقلال و موفقیت دست یابد. هدف نهایی کاردرمانی، افزایش استقلال، کاهش وابستگی و بهبود کیفیت زندگی کودک از طریق انجام فعالیت‌های هدفمند است. کاردرمانگر به دنبال پاسخ به این سوال است: «چگونه می‌توانم به این کودک کمک کنم تا با وجود چالش‌ها، کارهای روزمره‌اش را با موفقیت بیشتری انجام دهد؟»
جلسات کاردرمانی اغلب در قالب تمرین‌ها و بازی‌های هدفمند انجام می‌شود. درمانگر با استفاده از وسایلی مانند توپ، تاب، خمیر بازی یا پازل، در یک محیط جذاب، مهارت‌های مختلف کودک را به چالش کشیده و تقویت می‌کند. کاردرمانی به حوزه‌های مختلفی می‌پردازد که اغلب به صورت هماهنگ با یکدیگر کار می‌کنند
کاردرمانی جسمی-حرکتی بهبود بنیان‌های فیزیکی
این بخش از کاردرمانی، بر روی توانمندسازی فیزیکی کودک برای مشارکت در فعالیت‌ها تمرکز دارد.
این رویکرد بر روی چالش‌های زیر تمرکز دارد
- ضعف در تعادل و هماهنگی در این حالت، کودک برای حفظ وضعیت بدن خود و هماهنگ کردن حرکات اعضای مختلف، دچار مشکل است. مثلا
- به طور مکرر زمین می‌خورد یا در راه رفتن به در و دیوار برخورد می‌کند.
- در فعالیت‌هایی مانند دوچرخه‌سواری یا گرفتن و پرتاب توپ، ناشی به نظر می‌رسد.
- چالش‌های مربوط به تون عضلانی منظور از تون، میزان سفتی طبیعی عضله در حالت استراحت است که می‌تواند بیشتر یا کمتر از حد معمول باشد
- کودک با تون پایین (هیپوتونی)، بدنی «شل» و افتاده دارد.
- کودک با تون بالا (هیپرتونی)، بدنی «سفت» و حرکاتی خشک و منقطع از خود نشان می‌دهد.
- تأخیر در مهارت‌های حرکتی درشت این مهارت‌ها به استفاده از عضلات بزرگ بدن برای فعالیت‌هایی مانند راه رفتن، دویدن و پریدن مربوط می‌شود. مانند
- کودک نسبت به همسالان خود دیرتر راه می‌افتد.
- در بالا رفتن از پله‌ها یا دویدن، ثبات و مهارت کافی را ندارد.
- نمی‌تواند به راحتی بپرد یا لی‌لی کند.
- دشواری در مهارت‌های حرکتی ظریف این مهارت‌ها به استفاده دقیق از عضلات کوچک دست و انگشتان برای کارهای نیازمند دقت، مربوط می‌شود. مانند
- دشواری در دست گرفتن صحیح مداد و ابزار نوشتن.
- ناتوانی در نقاشی کشیدن داخل خطوط یا استفاده از قیچی.
- مشکل در انجام کارهای ظریف مانند بستن دکمه‌های لباس یا باز و بسته کردن زیپ.
انواع مداخلات در کاردرمانی جسمی-حرکتی
- تمرینات تقویتی بازی‌هایی که قدرت عضلات مرکزی بدن، دست‌ها و پاها را افزایش می‌دهند.
- تمرینات کششی حرکاتی برای افزایش انعطاف‌پذیری و دامنه حرکتی مفاصل.
- تمرینات تعادل و هماهنگی فعالیت‌هایی مانند راه رفتن روی یک خط، ایستادن روی یک پا، یا بازی‌هایی که نیاز به هماهنگی همزمان چشم و دست دارند (مانند گرفتن و پرتاب توپ).
- بازی‌درمانی حرکتی استفاده از بازی‌های سرگرم‌کننده برای یادگیری و تمرین الگوهای حرکتی صحیح.
کاردرمانی حسی سازماندهی دنیای اطراف
این بخش که یکی از کلیدی‌ترین حوزه‌های کاردرمانی است، به بهبود پردازش اطلاعات حسی در مغز می‌پردازد.
این رویکرد بر روی چالش‌های حسی زیر تمرکز دارد
- بیش‌حسی یا واکنش بیش از حد به محرک‌ها در این حالت، سیستم عصبی کودک به ورودی‌های حسی عادی، واکنشی شدید، دفاعی یا آزاردهنده نشان می‌دهد. مانند
- بیزاری از صداهای بلند و ناگهانی مانند صدای جاروبرقی یا مخلوط‌کن.
- اجتناب از لمس شدن، در آغوش گرفته شدن یا لمس مواد با بافت‌های خاص مانند چمن یا شن.
- مقاومت شدید در برابر فعالیت‌هایی مانند مسواک زدن، شانه کردن یا کوتاه کردن مو.
- ایرادگیری افراطی از بافت لباس‌ها مانند مارک یا درز لباس یا غذاهای خاص.
- کم‌حسی یا واکنش کمتر از حد به محرک‌ها در این حالت، کودک برای ثبت یک محرک حسی، به ورودی بسیار شدیدتری نسبت به دیگران نیاز دارد. مانند
- واکنش نشان ندادن به درد، سرما یا گرما و داشتن آستانه تحمل درد بسیار بالا.
- متوجه نشدن کثیفی صورت یا نامرتبی لباس خود.
- بی‌تفاوت به نظر رسیدن، خسته یا در دنیای خود بودن.
- جستجوی حسی یا نیاز شدید به ورودی حسی در این حالت، کودک دائماً به دنبال تحریکات شدید بدنی است تا سیستم عصبی خود را تنظیم کرده و احساس آرامش کند. مانند
- نیاز مداوم به دویدن، پریدن، بالا رفتن از وسایل و فعالیت‌های پرخطر.
- کوبیدن عمدی خود به به دیوار، زمین یا مبلمان.
- علاقه‌ی شدید به چرخیدن یا تاب خوردن با سرعت و شدت بالا.
- جویدن یقه‌ی لباس، اسباب‌بازی‌ها یا اشیاء غیرخوراکی.
انواع مداخلات کاردرمانی حسی
- بازی‌های حسی فعالیت‌های ساختارمندی که به کودک کمک می‌کند تا به تدریج با محرک‌های حسی مختلف سازگار شود (مانند بازی با شن، خمیر، رنگ انگشتی یا مواد با بافت‌های مختلف).
- رژیم حسی طراحی یک برنامه روزانه از فعالیت‌های حسی هدفمند (مانند پریدن روی ترامپولین در فواصل زمانی مشخص) برای کمک به تنظیم سیستم عصبی کودک در طول روز.
- استفاده از وسایل کمک حسی وسایلی مانند جلیقه‌های سنگین، پتوهای سنگین یا هدفون‌های کاهنده‌ی صدا برای کمک به آرامش و تمرکز کودک.
کاردرمانی ذهنی (شناختی) تقویت مهارت‌های عملکردی
این بخش به تقویت مهارت‌های شناختی که برای انجام یک کار عملی لازم است، می‌پردازد.
این رویکرد بر روی چالش‌های زیر تمرکز دارد
- مشکل در توجه و تمرکز در این حالت، کودک برای حفظ و هدایت توجه خود جهت تکمیل یک فعالیت، دچار چالش است. مانند
- عدم توانایی برای تمام کردن یک پازل یا بازی فکری.
- پرت شدن حواس با کوچکترین محرک‌های محیطی (مانند صدا یا حرکت).
- مشکل در تمرکز بر روی صحبت‌های معلم در کلاس.
- ضعف در حافظه کاربردی در این حالت، کودک در به خاطر سپردن و استفاده همزمان از چند قطعه اطلاعات برای انجام یک کار، مشکل دارد. مانند
- فراموش کردن دستورات چندمرحله‌ای (مثلاً «کتابت را بردار، در کیفت بگذار و بعد بیا اینجا»).
- جا انداختن مراحل یک فعالیت (مانند شستن دست‌ها).
- دشواری در به خاطر سپردن قوانین یک بازی در حین انجام آن.
- دشواری در حل مسئله عملی در این حالت، کودک در مواجهه با یک مشکل غیرمنتظره در حین انجام یک کار، برای یافتن یک راه‌حل جدید، انعطاف‌پذیری پایینی دارد. مانند
- ناامید شدن و رها کردن بازی در صورت جا نرفتن یک قطعه لگو.
- ناتوانی در پیدا کردن یک راه جایگزین وقتی مسیر همیشگی مسدود است.
- تکرار یک اشتباه بدون تلاش برای امتحان کردن یک روش جدید.
- چالش در برنامه‌ریزی و سازماندهی در این حالت، کودک در تشخیص مراحل یک کار و انجام آنها به ترتیب منطقی، دچار مشکل است. مانند
- ناتوانی در برنامه‌ریزی برای انجام تکالیف مدرسه و موکول کردن آنها به آخرین لحظه.
- نامرتب بودن همیشگی اتاق، کیف و وسایل شخصی.
- مشکل در شروع کردن یک فعالیت و ندانستن اینکه باید از کجا آغاز کند.
انواع مداخلات کاردرمانی ذهنی
- تمرینات شناختی بازی‌ها و فعالیت‌هایی که به طور خاص برای تقویت توجه (مانند پیدا کردن تفاوت‌ها در دو تصویر)، حافظه (مانند بازی کارت‌های حافظه) و حل مسئله طراحی شده‌اند.
- آموزش روش‌های کاربردی یاد دادن روش‌های عملی به کودک برای مرتب کردن وسایل، برنامه‌ریزی برای انجام تکالیف و استفاده بهتر از زمان.
کاردرمانی اجتماعی-عاطفی یادگیری تعامل در عمل
این بخش به بهبود مهارت‌های اجتماعی و عاطفی از طریق فعالیت‌های هدفمند می‌پردازد.
این رویکرد بر روی چالش‌های زیر تمرکز دارد
- مشکل در مهارت‌های بازی گروهی و همکاری در این حالت، کودک در رعایت قوانین نانوشته‌ی بازی‌های تعاملی مانند نوبت گرفتن و به اشتراک گذاشتن وسایل، با چالش روبروست. مانند
- اصرار بر اینکه همیشه نفر اول باشد.
- مقاومت در برابر به اشتراک گذاشتن اسباب‌بازی‌ها.
- ناتوانی در پیروی از قوانین ساده‌ی یک بازی گروهی.
- به هم ریختن بازی دیگران وقتی طبق میل او پیش نمی‌رود.
- دشواری در درک احساسات و دیدگاه دیگران در این حالت، کودک در خواندن نشانه‌های اجتماعی غیرکلامی (مانند حالت چهره یا لحن صدا) و درک احساسات دیگران ناتوان است. مانند
- متوجه نمی‌شود که چرا دوستش از اینکه اسباب‌بازی‌اش را گرفته، ناراحت است.
- نمی‌تواند شادی یا غم را در چهره‌ی دیگران به درستی تشخیص دهد.
- در بازی‌های تخیلی، درک نقش و احساسات شخصیت‌ها برایش دشوار است.
- متوجه کنایه‌ها یا شوخی‌های ساده‌ی همسالان نمی‌شود.
- ناتوانی در مدیریت هیجانات شدید (خشم و ناکامی) در این حالت، کودک در هنگام مواجهه با ناکامی، باختن یا شنیدن کلمه‌ی «نه»، واکنش هیجانی شدید و کنترل‌نشده‌ای از خود بروز می‌دهد، مانند
- پرت کردن وسایل هنگام باختن در یک بازی.
- جیغ زدن یا پرخاشگری در زمان مواجهه با ناامیدی.
- دشواری در آرام شدن پس از یک بحران هیجانی.
- چالش در شروع و حفظ تعاملات اجتماعی در این حالت، کودک برای پیوستن به گروه همسالان، آغاز یک گفتگو یا ادامه دادن آن دچار مشکل است. مانند
- در حاشیه ایستادن و تماشا کردن بازی دیگران، بدون توانایی برای پیوستن به آنها.
- استفاده از روش‌های نامناسب (مانند هل دادن) برای جلب توجه.
- ناتوانی در پاسخ به سوالات ساده‌ی همسالان برای ادامه گفتگو.
انواع مداخلات کاردرمانی اجتماعی-عاطفی
- بازی‌درمانی اجتماعی استفاده از بازی‌های نقش‌آفرینی و گروهی برای تمرین مهارت‌های اجتماعی.
- داستان‌درمانی استفاده از داستان برای آموزش مفاهیم اجتماعی و عاطفی.
آموزش مهارت‌های روزمره زندگی (خودیاری) رسیدن به استقلال
این بخش به آموزش مستقیم مهارت‌هایی می‌پردازد که برای استقلال کودک ضروری هستند.
این رویکرد بر روی چالش‌های زیر تمرکز دارد
- چالش در غذا خوردن مستقل در این حالت، کودک برای استفاده صحیح از قاشق و چنگال، نوشیدن از لیوان یا مدیریت فرآیند غذا خوردن بدون ریخت و پاش زیاد، به کمک نیاز دارد. مثال: مثلا کودک اصرار دارد با دست غذا بخورد، نمی‌تواند لیوان را به درستی نگه دارد یا هنگام غذا خوردن مقدار زیادی از آن را روی لباس و اطراف خود می‌ریزد.
- دشواری در لباس پوشیدن در این حالت، فرآیند لباس پوشیدن شامل مراحل متعددی است که کودک ممکن است در به خاطر سپردن ترتیب آنها یا انجام حرکات ظریف مورد نیاز، مشکل داشته باشد. مثال: کودک در پوشیدن لباس‌ها به ترتیب صحیح (مثلاً پوشیدن زیرپوش قبل از پیراهن)، بستن دکمه‌ها، بالا کشیدن زیپ یا پوشیدن جوراب و کفش، نیازمند کمک است.
- نیاز به کمک در بهداشت شخصی در این حالت، مهارت‌ها شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌های روتین برای حفظ نظافت و سلامت شخصی است که نیازمند برنامه‌ریزی و اجرای چندمرحله‌ای هستند. مثال: کودک در فرآیندهایی مانند شستن و خشک کردن دست‌ها به تنهایی، مسواک زدن صحیح یا مراحل استفاده مستقل از توالت، به راهنمایی یا کمک فیزیکی نیاز دارد.
انواع مداخلات خودیاری
- آموزش مستقیم و مدل‌سازی درمانگر مهارت را به گام‌های کوچک تقسیم کرده و به صورت عملی به کودک و شما آموزش می‌دهد.
- استفاده از ابزارهای کمکی استفاده از وسایلی مانند قاشق‌های مخصوص، کش‌های دکمه یا کارت‌های تصویری برای راهنمایی کودک.
کاردرمانی، سفری برای کشف و شکوفا کردن پتانسیل‌های منحصربه‌فرد فرزند شماست. این خدمات به او کمک می‌کند تا بر چالش‌های جسمی، حسی و شناختی خود غلبه کرده و با اعتماد به نفس و استقلال بیشتری، در فعالیت‌های معنادار زندگی مشارکت کند. به طور مشخص، شما می‌توانید انتظار داشته باشید که کاردرمانی به نتایج زیر منجر شود
- افزایش استقلال در زندگی روزمره کاردرمانی به فرزند شما کمک می‌کند تا در کارهای مراقبت از خود، از لباس پوشیدن و غذا خوردن گرفته تا بهداشت شخصی، به تدریج به کمک کمتری نیاز داشته باشد. این استقلال، سنگ بنای عزت نفس اوست.
- بهبود اعتماد به نفس و خودباوری هر مهارت جدیدی که کودک می‌آموزد، پیامی قدرتمند به او می‌دهد: «من می‌توانم». این موفقیت‌های کوچک، به تدریج اعتماد به نفس او را ساخته و به او جرئت امتحان کردن چالش‌های جدید را می‌دهد.
- کاهش مشکلات رفتاری بسیاری از رفتارهای چالش‌برانگیز، ریشه در ناکامی و ناتوانی کودک در برقراری ارتباط یا انجام یک کار دارند. کاردرمانی با توانمندسازی کودک و دادن ابزارهای جدید به او، به کاهش این ناکامی‌ها و در نتیجه، بهبود رفتار او کمک شایانی می‌کند.
- افزایش مشارکت معنادار در نهایت، هدف این است که فرزند شما تنها یک «ناظر» نباشد، بلکه یک «مشارکت‌کننده‌ی فعال» در تمام جنبه‌های زندگی باشد؛ از بازی کردن با همسالان در پارک گرفته تا کمک کردن در کارهای ساده‌ی خانه و موفقیت در محیط مدرسه.
کاردرمانی، مسیری برای توانمندسازی فرزند شماست تا بتواند با وجود تمام چالش‌ها، زندگی پربار و شادی را تجربه کند.
- یک مشاهده‌گر فعال باشید در جلسات حضور داشته باشید و به تکنیک‌هایی که درمانگر استفاده می‌کند، دقت کنید و برنامه‌ای برای تمرین در منزل دریافت و اجرا نمایند.
- سوال بپرسید از درمانگر بپرسید: «هدف از این بازی چیست؟» و «چگونه می‌توانم این فعالیت را در خانه شبیه‌سازی کنم؟».
- محیط خانه را غنی کنید از درمانگر بخواهید تا به شما در مورد خرید یا ساخت اسباب‌بازی‌های مناسب برای تقویت مهارت‌های فرزندتان، مشاوره دهد.
- تمرینات را در زندگی روزمره ادغام کنید به جای اختصاص یک زمان مشخص برای انجام تمرین، سعی کنید فعالیت‌ها را در دل کارهای روزمره بگنجانید. (مثلاً: «بیا با هم دکمه‌های لباست را ببندیم» یا «می‌توانی این لگوها را بر اساس رنگ جدا کنی؟»).
سوالات متداول
۱. هدف نهایی کاردرمانی چیست؟
هدف نهایی، افزایش استقلال، کاهش وابستگی و بهبود کیفیت زندگی کودک از طریق توانمندسازی او برای مشارکت موفق در «شغل‌های» اصلی کودکی یعنی بازی، یادگیری و مراقبت از خود است.
۲. تفاوت کاردرمانی جسمی-حرکتی و کاردرمانی حسی چیست؟
کاردرمانی جسمی-حرکتی بر بهبود بنیان‌های فیزیکی مانند قدرت، تعادل و هماهنگی عضلات تمرکز دارد، در حالی که کاردرمانی حسی به بهبود نحوه پردازش اطلاعات حسی (لمس، صدا، حرکت و…) در مغز می‌پردازد.
۳. «جستجوی حسی» به چه معناست؟
به نیاز شدید و مداوم کودک به دریافت ورودی‌های حسی قوی (مانند دویدن، پریدن، چرخیدن) برای تنظیم سیستم عصبی و احساس آرامش گفته می‌شود.
۴. کاردرمانی چگونه به کاهش مشکلات رفتاری کمک می‌کند؟
بسیاری از رفتارهای چالش‌برانگیز ریشه در ناکامی کودک برای انجام یک کار یا برقراری ارتباط دارند. کاردرمانی با توانمندسازی کودک و دادن ابزارهای جدید به او، این ناکامی‌ها را کاهش داده و در نتیجه به بهبود رفتار کمک می‌کند.
۵. بهترین راه برای ادامه دادن تمرینات کاردرمانی در خانه چیست؟
بهترین راه، ادغام کردن تمرینات در دل فعالیت‌های روزمره است. به جای اختصاص یک زمان جداگانه، از فرصت‌های طبیعی مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن یا بازی کردن برای تمرین مهارت‌ها استفاده کنید.