سفر به سوی تشخیص می‌تواند از چندین نقطه آغاز شود: از مشاهدات دقیق شما در خانه، از نتایج غربالگری‌های مرکز بهداشت، و یا در حین معاینات روتین توسط یک پزشک متخصص کودکان تیزبین. صرف‌نظر از نقطه شروع، اولین قدم‌های رسمی در این مسیر معمولاً توسط پزشکان برداشته می‌شود.
پزشک متخصص کودکان، اغلب اولین فرد متخصصی است که شما نگرانی‌های خود را با او در میان می‌گذارید. او با گرفتن شرح حال دقیق و انجام یک معاینه بالینی کامل، وضعیت سلامت عمومی فرزندتان را ارزیابی کرده و در صورت لزوم، شما را به متخصص مغز و اعصاب کودکان ارجاع خواهد داد.
در ادامه این بخش، ما مراحل ارزیابی توسط متخصص مغز و اعصاب را به تفصیل برای شما شرح خواهیم داد تا بدانید در هر گام چه انتظاری باید داشته باشید و چگونه می‌توانید بهترین مشارکت را داشته باشید.
مرحله اول: مصاحبه بالینی و گرفتن شرح حال
اولین و یکی از مهم‌ترین مراحل در فرآیند ارزیابی، یک گفتگوی دقیق و جامع بین شما و متخصص است. این جلسه، فرصتی است تا شما به عنوان «متخصص زندگی فرزندتان»، داستان منحصربه‌فرد او را برای تیم پزشکی بازگو کنید. اطلاعاتی که شما در این مصاحبه ارائه می‌دهید، سنگ بنای کل فرآیند تشخیص است و به متخصصان کمک می‌کند تا سرنخ‌های اولیه را برای ارزیابی‌های بعدی پیدا کنند.
این گفتگو معمولاً حوزه‌های مختلفی از زندگی فرزند شما، از دوران جنینی تا امروز را در بر می‌گیرد.
الف) داستان بارداری و تولد
پزشک در مورد این دوران سوال می‌کند تا هرگونه عاملی را که ممکن است بر رشد اولیه مغز تأثیر گذاشته باشد، بررسی کند.
- شرایط کلی بارداری: مواردی مانند سن بارداری در زمان تولد (رسیده یا نارس بودن)، و مشکلات احتمالی مانند دیابت یا فشار خون بالای بارداری.
- نتایج غربالگری‌های پیش از تولد: یافته‌های غیرطبیعی در سونوگرافی‌ها یا سایر آزمایش‌ها.
- بیماری‌ها یا عفونت‌های مادر: مواردی مانند عفونت‌های ادراری، توکسوپلاسموز و…
- داروها و مواد مصرفی: هرگونه داروی خاص، الکل یا مواد مخدری که در دوران بارداری مصرف شده.
- جزئیات فرآیند زایمان: نوع زایمان (طبیعی یا سزارین)، نحوه‌ی قرارگیری جنین (پرزانتاسیون بریچ)، استفاده از ابزارهای کمکی (مانند فورسپس یا واکیوم)، نوع بی‌حسی و هرگونه عارضه حین زایمان.
ب) داستان دقایق و روزهای اول پس از تولد
وضعیت نوزاد در لحظات اولیه پس از تولد، اطلاعات بسیار مهمی را در اختیار پزشک قرار می‌دهد.
- وضعیت در اتاق زایمان: مواردی مانند وجود دیسترس یا اضطراب جنینی (مشکل در ضربان قلب)، آغشته بودن مایع آمنیوتیک به مکونیوم (اولین مدفوع نوزاد) و مهم‌تر از همه، نمره‌ی آپگار (یک سیستم امتیازدهی سریع برای ارزیابی سلامت کلی نوزاد در دقایق ۱ و ۵ پس از تولد).
- شرایط جسمی اولیه: وزن هنگام تولد، وجود هرگونه مشکل تنفسی، سیانوز (کبودی پوست به دلیل کمبود اکسیژن)، هیپوگلیسمی (قند خون پایین)، یا تشنج.
- سابقه بستری: آیا نوزاد پس از تولد نیاز به بستری در بخش مراقبت‌های ویژه (NICU) داشته است یا خیر.
- نتایج غربالگری‌های بدو تولد: نتایج غربالگری شنوایی و آزمایش پاشنه پا (بیماری‌های متابولیک).
ج) داستان سلامت عمومی و رشد کودک
در این بخش، پزشک به دنبال یک تصویر کلی از سلامت و الگوهای رشدی فرزند شماست.
- تاریخچه پزشکی: هرگونه بیماری مهم، جراحی یا سابقه بستری در بیمارستان.
- الگوهای رشدی: روند کلی وزن‌گیری و رشد قد و دور سر.
- الگوهای روزمره: وضعیت تغذیه، الگوهای خواب و الگوی دفع ادرار و مدفوع.
- تاریخچه تکاملی: مهم‌ترین بخش این گفتگو، بررسی «نقاط عطف تکاملی» است. پزشک از شما در مورد سنی که فرزندتان مهارت‌های اصلی را به دست آورده، سوال خواهد کرد.
د) داستان خانواده (سوابق خانوادگی)
این بخش به بررسی الگوهای احتمالی ژنتیکی و وراثتی در خانواده می‌پردازد.
- سابقه بیماری‌های خاص: وجود هرگونه بیماری ژنتیکی، عصبی یا تکاملی در بستگان نزدیک.
- سابقه تأخیرهای رشدی: وجود تأخیرهای مشابه (مانند دیر راه افتادن) در سایر اعضای خانواده.
- اندازه دور سر والدین: برای بررسی احتمال وجود ماکروسفالی خوش‌خیم خانوادگی.
دیدن این لیست طولانی از واژه‌های تخصصی ممکن است نگران‌کننده باشد. به خاطر داشته باشید که وظیفه شما به عنوان والدین، دانستن معنای تمام این کلمات نیست. وظیفه شما، یادآوری و بازگو کردن صادقانه‌ی داستان فرزندتان است. تیم پزشکی این اطلاعات را در کنار هم قرار داده و آن‌ها را تفسیر خواهد کرد.
- مدارک را مرور کنید: قبل از جلسه، پوشه مدارک فرزندتان (به خصوص خلاصه پرونده زایمان و کارت رشد) را یک بار مرور کنید.
- از والدین خود کمک بگیرید: اگر در مورد سوابق خانوادگی یا حتی رشد کودکی خودتان مطمئن نیستید، یک تماس کوتاه با پدر و مادر خودتان می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
- لیست نقاط عطف را آماده کنید: سنی را که فرزندتان به نقاط عطف کلیدی رسیده، یادداشت کنید. استفاده از فیلم‌ها و عکس‌های قدیمی می‌تواند به یادآوری شما کمک کند.
- صادق و دقیق باشید: هیچ اطلاعاتی را به دلیل خجالت یا ترس، پنهان نکنید. به یاد داشته باشید که این یک گفتگوی محرمانه و برای کمک به فرزند شماست.
مرحله دوم: معاینه بالینی و ارزیابی تخصصی عصبی
پس از شنیدن داستان فرزندتان، گام بعدی، انجام یک معاینه دقیق برای یافتن سرنخ‌های فیزیکی است. این معاینه، یک ارزیابی همه‌جانبه از سلامت عمومی و عملکرد سیستم عصبی کودک شماست. متخصص با مشاهده و انجام آزمون‌های ساده، تلاش می‌کند تا تصویری کامل‌تر از وضعیت فرزندتان به دست آورد.
الف) ارزیابی سلامت و رشد عمومی
ابتدا یک بررسی کلی از وضعیت سلامت کودک انجام می‌شود:
- ظاهر کلی و وضعیت تغذیه: پزشک به وضعیت عمومی کودک، رنگ پوست، وجود هرگونه لکه یا نشانه‌ی غیرعادی بر روی پوست و علائم احتمالی سوءتغذیه توجه می‌کند.
- پایش رشد فیزیکی: همانطور که در بخش قبل توضیح داده شد، اندازه‌گیری دقیق وزن، قد و دور سر و ثبت آن‌ها بر روی نمودارهای رشد، یکی از مهم‌ترین بخش‌های هر معاینه است.
ب) ارزیابی تخصصی سیستم عصبی (معاینه نورولوژیک)
این بخش، قلب معاینات تخصصی است و به پزشک کمک می‌کند تا عملکرد مغز و اعصاب کودک را ارزیابی کند.
- وضعیت هوشیاری و رفتار: پزشک به سطح هوشیاری، میزان توجه، و نحوه‌ی تعامل کودک با محیط و والدین دقت می‌کند.
- معاینه سر و جمجمه: شکل کلی جمجمه و وضعیت ملاج (نقاط نرم سر) بررسی می‌شود.
-
ارزیابی سیستم حرکتی: این بخش بسیار مهم شامل چند قسمت است:
- سفتی و شلی عضلات: پزشک میزان سفتی یا شلی عضلات کودک را در حالت استراحت بررسی می‌کند.
- قدرت عضلانی: توانایی کودک در مقاومت در برابر فشار یا حرکت دادن اندام‌هایش ارزیابی می‌شود.
- هماهنگی و تعادل: توانایی کودک در انجام حرکات هماهنگ (مانند گرفتن اشیاء) و حفظ تعادل (در هنگام نشستن یا ایستادن) بررسی می‌گردد.
-
ارزیابی رفلکس‌ها: رفلکس‌ها، واکنش‌های غیرارادی بدن هستند که وجود یا عدم وجود آن‌ها در سنین خاص، اطلاعات مهمی درباره سلامت سیستم عصبی می‌دهد. برخی از رفلکس‌های کلیدی عبارتند از:
- رفلکس مکیدن: پزشک با قرار دادن انگشت در دهان نوزاد، قدرت و هماهنگی مکیدن او را می‌سنجد.
- رفلکس چنگ زدن: با قرار دادن انگشت در کف دست نوزاد، واکنش او برای گرفتن انگشت بررسی می‌شود.
- رفلکس مورو: با یک تغییر وضعیت ناگهانی و ملایم، واکنش نوزاد که به صورت باز کردن و سپس جمع کردن دست‌ها و پاهاست، ارزیابی می‌شود. این رفلکس نشان‌دهنده‌ی واکنش به حس افتادن است.
- رفلکس گام برداشتن: وقتی نوزاد را به صورت ایستاده نگه دارید، او حرکاتی شبیه به قدم برداشتن انجام می‌دهد.
باقی ماندن این رفلکس‌های نوزادی پس از سنین مشخص، یا عدم وجود آن‌ها، می‌تواند یک علامت هشداردهنده باشد که نیاز به بررسی بیشتر دارد.
ج) مشاهده‌ی عملکرد تکاملی
در حین تمام این معاینات، متخصص به طور همزمان مهارت‌های تکاملی کودک را نیز مشاهده می‌کند:
- مهارت‌های زبانی: آیا کودک صدا تولید می‌کند؟ به نامش واکنش نشان می‌دهد؟
- مهارت‌های اجتماعی: آیا تماس چشمی برقرار می‌کند؟ لبخند می‌زند؟
- مهارت‌های شناختی: آیا به اسباب‌بازی توجه می‌کند؟ برای به دست آوردن آن تلاش می‌کند؟
این مشاهدات بالینی به متخصص کمک می‌کند تا یافته‌های خود را در کنار شرح حالی که از شما گرفته است، قرار دهد.
معاینه‌ی بالینی توسط متخصص مغز و اعصاب، یک دید کلی و بسیار مهم از وضعیت کودک ارائه می‌دهد. اما برای ارزیابی دقیق و تخصصی هر یک از حوزه‌های تکامل (مانند مهارت‌های دستی، برنامه‌ریزی حرکتی یا جنبه‌های پیچیده‌ی زبانی)، نیاز به ابزارها و زمان بیشتری است. به همین دلیل، متخصص پس از این معاینه، اغلب کودک را برای ارزیابی‌های جامع‌تر به سایر اعضای تیم، به ویژه کاردرمانگر، گفتاردرمانگر و روانشناس ارجاع می‌دهد.
- لباس مناسب بپوشانید: از لباس‌هایی استفاده کنید که به راحتی بتوان آن‌ها را درآورد و پوشاند تا فرآیند معاینه سریع‌تر انجام شود.
- کودک را آرام کنید: یک اسباب‌بازی کوچک یا وسیله‌ی مورد علاقه‌ی فرزندتان را همراه داشته باشید تا در صورت بی‌قراری، به آرام کردن او کمک کند.
- مشاهده‌گر فعال باشید: به نحوه‌ی تعامل متخصص با فرزندتان و واکنش‌های او دقت کنید. اگر کودک شما در مطب رفتاری متفاوت از خانه نشان می‌دهد، حتماً آن را به پزشک بگویید.
- سوالات خود را بپرسید: اگر متوجه نشدید که پزشک در حال بررسی چه چیزی است، با آرامش از او سوال کنید. (مثلاً: «این حرکت را برای بررسی چه چیزی انجام می‌دهید؟»)
سوالات متداول
۱. اولین قدم رسمی در فرآیند تشخیص تخصصی چیست؟
معمولاً اولین قدم، مراجعه به پزشک متخصص کودکان است که پس از گرفتن شرح حال و معاینه اولیه، در صورت لزوم کودک را به متخصص مغز و اعصاب کودکان ارجاع می‌دهد.
۲. چرا شرح حالی که والدین ارائه می‌دهند اینقدر مهم است؟
زیرا والدین «متخصص زندگی فرزندشان» هستند و اطلاعاتی که در مورد تاریخچه رشد، بارداری، تولد و سوابق خانوادگی ارائه می‌دهند، سنگ بنای کل فرآیند تشخیص و مهم‌ترین سرنخ برای پزشکان است.
۳. والدین چه اطلاعاتی را باید برای مصاحبه با پزشک آماده کنند؟
اطلاعات کلیدی شامل جزئیات دوران بارداری و تولد، وضعیت نوزاد پس از تولد، روند کلی رشد و سلامت، تاریخچه رسیدن به نقاط عطف تکاملی و سوابق پزشکی خانواده است.
۴. معاینه نورولوژیک یا تخصصی سیستم عصبی شامل چه مواردی است؟
این معاینه جامع شامل بررسی وضعیت هوشیاری و رفتار، شکل سر و جمجمه، و ارزیابی سیستم حرکتی (مانند سفتی و شلی عضلات، قدرت، هماهنگی و تعادل) و همچنین بررسی رفلکس‌های نوزادی است.
۵. چرا متخصص مغز و اعصاب، کودک را به سایر درمانگران ارجاع می‌دهد؟
زیرا معاینه پزشکی یک دید کلی ارائه می‌دهد، اما برای ارزیابی دقیق و تخصصی هر حوزه از تکامل (مانند مهارت‌های دستی، جنبه‌های پیچیده زبان یا رفتار)، نیاز به ابزارها و تخصص درمانگرانی مانند کاردرمانگر، گفتاردرمانگر و روانشناس است.